کلمه شاخص در کل به معنای نمودار یا نشان­ دهنده یا نماینده می ­باشد. شاخص کمیتی است که نماینده چند متغیر همگن می­باشد و وسیله ­ای برای اندازه­ گیری و مقایسه پدیده­ هایی است، که دارای ماهیت و خاصیت مشخصی هستند که بر مبنای آن می ­توان تغییرات ایجاد شده در متغیرهای معینی را در طول یک دوره بررسی نمود.

محاسبه شاخص برای هر شرکت، صنعت یا گروه یا دسته امکان­پذیر است و می­توان آن را محاسبه نمود. برای محاسبه شاخص، یک سال را به عنوان سال مبنا یا پایه فرض ­کرده و پس از تقسیم ارزش جاری بر ارزش مبنا (ارزش سال پایه) آن را در عدد 100 ضرب می­ کنیم. عدد به­ دست آمده شاخص آن گروه یا دسته مورد نظر را به ما نشان می­ دهد. در هر بازار بورس اوراق بهاداری می­توان بنا بر احتیاج و کارایی شاخص ­های زیادی را تعریف و محاسبه نمود. در تمام بورس­ های دنیا نیز شاخص­ های زیادی برای گروه ­ها و شرکت­ های مختلف محاسبه می­شود.

تعریف شاخص بورس به زبان ساده

شاخص کل قیمت یکی از اصلی ­ترین شاخص­ های بورس­ اوراق بهادار­ تهران است که روش محاسبه آن بر اساس فرمول لاسپیرز می­ باشد. شاخص کل قیمت در بورس تهران برای سه گروه محاسبه می­ شود که عبارتند از:

• شاخص قیمت کل بازار: که در محاسبه آن قیمت سهام تمام شرکت­ های معامله­ شده تأثیر داده می­شود.
• شاخص قیمت تالار اصلی (شاخص بازار اول): که در محاسبه آن فقط قیمت سهام شرکت­ های معامله شده در تابلو اصلی تأثیر داده می­شود .
• شاخص قیمت تالار فرعی (شاخص بازار دوم): که در محاسبه آن فقط قیمت سهام شرکت ­های معامله شده در تابلوی فرعی تأثیر داده می­شود.

ویژگی های شاخص کل قیمت در بازار بورس

عبارتند از:

• موزون بودن: بدین­ معنا که چون در محاسبه آن ارزش سهام در تعداد سهام منتشره ضرب می­گردد پس تغییرات قیمت سهام بر اساس تعداد سهام منتشرشده شرکت ­ها در شاخص تأثیرگذار است. یعنی هر چقدر تعداد سهام منتشره شرکت بیشتر باشد تغییرات قیمت سهم مورد نظر تأثیر بیشتری بر روی شاخص خواهدگذاشت.
• جامع بودن: این شاخص به لحاظ اینکه براساس تغییرات سهام تمام شرکت­ های پذیرفته­شده در بورس اوراق بهادار محاسبه می­گردد لذا خصوصیت جامع­بودن را دارا است.
• در دسترس بودن: شاخص کل قیمت به لحاظ اینکه به­صورت لحظه­ای توسط سازمان بورس اوراق بهادار محاسبه و در اختیار افراد قرار می­گیرد لذا دارای خصوصیت دردسترس­بودن می­باشد. شاخص کل قیمت در موارد ذیل تعدیل می ­گردد و در حقیقت تغییرات ناشی از موارد ذیل در مقدار شاخص اثری ندارد .
• ورود و خروج شرکت­ ها: به هنگام ورود و خروج شرکت­ ها به دلیل افزایش یا کاهش ارزش جاری سهام اصولاً ارزش پایه سهام تعدیل می­گردد تا تغییری در عدد شاخص حاصل نشود. به­عبارتی با افزایش صورت کسر در مخرج آن تغییری می­دهند تا حاصل تقسیم صورت بر مخرج تغییر نکند.
• افزایش سرمایه از طریق آورده و یا مطالبات سهام­داران: به­علت اینکه با افزایش سرمایه از طریق آورده و یا مطالبات سهام­داران ارزش جاری سهام افزایش می­یابد لذا در این موارد نیز ارزش پایه سهام باید به­گونه­ای تعدیل­گردد تا تغییری در عدد شاخص حاصل نگردد.
• ادغام شرکت­ ها: در صورت ادغام دو یا چند شرکت در هم نیز می­بایست در ارزش پایه سهام تغییر داده شود تا عدد شاخص تغییری نکند.

ولی در برخی موارد نیازی به تعدیل شاخص نمی­باشد که این موارد عبارتند از:

افزایش سرمایه از محل اندوخته: زیرا در این حالت همان مبلغ اندوخته که متعلق به سهام­داران بوده به­صورت سهام جدید به آن‌ها داده می­شود. پس تغییری در حقوق صاحبان سرمایه اتفاق نیفتاده لذا در این حالت نیازی به تعدیل شاخص نیست.

تجزیه و تجمیع سهام: در این حالت نیز تنها تعداد سهام منتشره تغییریافته و چون به تناسب آن قیمت سهم نیز تغییر می­یابد لذا نیازی به تعدیل شاخص نیست. البته لازم به ذکر است که در ایران عملاً این کار امکان­پذیر نیست و ارزش اسمی هر سهم بطور ثابت 1000 ریال می­باشد.

پرداخت سود نقدی: در این حالت نیز چون اصولاً به تناسب پرداخت سود نقدی قیمت سهام نیز کاهش می­ یابد لذا نیازی به تعدیل عدد شاخص نیست.

• شاخص بازده نقدی و قیمت

این شاخص نشان­ دهنده تغییرات قیمتی و بازده نقدی سهام در بورس اوراق بهادار می ­باشد به­ عبارتی نشان­ دهنده تغییرات بازدهی کل سرمایه­ گذاری در بورس اوراق بهادار می ­باشد و بوسیله آن می ­توان فرصت سرمایه­ گذاری در بورس اوراق ­بهادار را با دیگر بازارها مقایسه نمود .

• شاخص بازده نقدی

از تفاضل منطقی شاخص قیمت و بازده نقدی از شاخص قیمت به­ دست می­آید و نشان­ دهنده تغییرات بازده نقدی سهام می­باشد.

• شاخص صنعت

فرمول محاسبه آن همانند محاسبه شاخص­ کل می­ باشد و نشان­ دهنده تغییرات در ارزش سهام شرکت ­های صنعتی می­باشد و برای هر صنعت بطور جداگانه محاسبه می­گردد .

• شاخص مالی

فرمول محاسبه آن همانند محاسبه شاخص­ کل می­باشد و نشان­دهنده تغییرات در ارزش سهام شرکت­ های سرمایه­ گذاری می­ باشد.

• شاخص شرکت

فرمول محاسبه آن همانند محاسبه شاخص کل قیمت می­باشد و برای هر شرکتی بطور جداگانه محاسبه می­ گردد و برای محاسبه آن شاخص هر شرکتی را در بدو ورود 100 تعیین نموده­اند.

شاخص 50 شرکت برتر در بازار بورس

الف) به روش میانگین ساده معمولاً هر سه ماه یکبار 50 شرکت برتر در بورس اوراق بهادار معرفی
می­ گردند. این شاخص نشان­ دهنده میانگین قیمت سهام 50 شرکت برتر می­ باشد. محاسبه این شاخص به روش محاسبه شاخص داو جونز می­ باشد. به ­عبارتی در این محاسبه تعداد سهام منتشره شرکت تأثیر داده نمی ­شود و تنها از جمع قیمت سهام 50 شرکت تقسیم بر تعداد آن‌ها (تعدیل شده) به‌دست می­آید.

این شاخص در موارد ذیل باید تعدیل شود. یعنی عدد 50 در مخرج را باید به گونه ­ای تغییر داد تا تأثیر تفاوت قیمت بر شاخص به خاطر موارد ذیل خنثی گردد. مواردی که شاخص مذکور تعدیل می­ شود عبارتند از: 1- در صورت افزایش سرمایه به هر روشی (چه آورده و چه اندوخته)، 2- ورود و خروج شرکت­ ها از لیست 50 شرکت برتر در پایان هر سه ماه، 3- تجزیه و تجمیع سهام (که فعلاً در ایران امکان­پذیر نیست).

ب) به روش میانگین موزون این شاخص نیز بوسیله تغییرات ارزش سهام 50 شرکت برتر محاسبه می­ شود ولی طرز محاسبه آن به روش میانگین موزون (روش لاسپیرز) می ­باشد و تعداد سهام منتشره شرکت ­ها در محاسبه آن تأثیرگذار است.