یکی از اساسی ­ترین مسایل اقتصادی افراد، واحدهای تجاری، موسسات مالی و اعتباری، بانک ها و کشورها، تخصیص بهینه منابع است و یکی از این منابع مهم عامل سرمایه است. اگر توسعه اقتصادی را به عنوان مجموعه عملیات یک کشور برای بهبود سطح زندگی مردم و افزایش درآمد ملی بنگریم، خواهیم دید که مهم ترین مساله در این زمینه سرمایه ­گذاری است و سرمایه، هسته اصلی توسعه اقتصادی را تشکیل می­دهد.

صندوق ­های سرمایه­گذاری مشترک به عنوان یکی از مهم ترین واسطه ­های مالی نقش انتقال سرمایه را از سوی دارندگان منابع به سمت مصرف­ کنندگان (شرکت های تولیدی و خدماتی وسایر) برعهده دارند.

از این ­رو انواع مختلفی از صندوق ­های سرمایه ­گذاری با هدف جمع ­آوری وجوه از سرمایه­ گذاران غیر­حرفه ای و اختصاص آن به سبدهای سرمایه­ گذاری کارا، کاهش ریسک سرمایه­  گذاری و کسب بازده­ای متعارف پا به عرصه ظهور گذاشتند. عملکرد سرمایه ­گذاری با دو رکن ریسک و بازدهی مورد ارزیابی قرار می­گیرد و همواره بیشترین بازدهی با توجه به سطح مشخصی از ریسک، معیاری مناسب برای سرمایه­ گذاری است.

بنابراین، مطالعه و پژوهش در جهت ارزیابی عملکرد صندوق­ های سرمایه­ گذاری و بهینه ­سازی سرمایه­ گذاری می­ تواند گامی در جهت تشویق به سرمایه گذاری بیشتر باشد؛ چرا که یکی از عواملی که مانعی در مقابل سرمایه ­گذاری محسوب می­شود، ریسک و مخاطرات سرمایه­گذاری است.

بنابراین ارزیابی عملکرد صندوق­ های سرمایه ­گذاری از این جهت حائز اهمیت است که معامله­گران سهام بتوانند درباره نگهداری، فروش و یا خرید سهام این صندوق­ها در زمان مقتضی تصمیمات لازم را اتخاذ کنند. بدیهی است که سرمایه­ گذاران بالقوه به دنبال سهام صندوق­ هایی باشند که عملکرد بهتری از سایر صندوق ­ها و نیز از عملکرد بازار داشته باشند.

از آنجایی که سرمایه­ گذاران تمایل شدیدی به سرمایه گذاری در صندوق های با عملکرد بهتر دارند، و مدیریت صندوق می­تواند عاملی مهم در جهت عملکرد صندوق باشد، لذا در جهت نیاز به غنی­تر کردن ادبیات تحقیقی موجود، پیرامون صندوق­ های سرمایه­گذاری مشترک در ایران و بالاخص ارزیابی عملکرد این صندوق­ها، نیاز به انجام چنین تحقیقی ضرورت پیدا کرد تا به واسطه آن معیار جدیدی جهت ارزیابی عملکرد، از طریق بررسی تأثیر مدیریت صندوق ­ها که به صورت فعال یا منفعل می ­باشند، ارائه شود. بنابراین، در این فصل به منظور بررسی تاثیر مدیریت صندوق بر عملکرد صندوق ­های سرمایه­ گذاری مشترک، ادبیات موضوع بیان می­گردد.

در این راستا ابتدا مبانی نظری تحقیق مطرح می­ شود و در ادامه­ پژوهش­های انجام­ شده در این زمینه ارائه می­شود.

مبانی نظری صندوق های مشترک سرمایه گذاری چیست؟

هدف بخش تئوری، شناسایی و بحث در مورد تئوری­های مربوط به حوز­ه­ی تحقیق است. به منظور تحقق این امر، در این بخش به بررسی نقش مدیریت در عملکرد صندوق­های سرمایه­گذاری مشترک می­پردازیم. به این منظور، در ابتدای بحث به تعریف صندوق­های سرمایه­گذاری مشترک پرداخته می­شود.

در ادامه، انواع صندوق­های سرمایه­گذاری و مزایای صندوق­های سرمایه­گذاری مشترک بیان می­گردد، و تاریخچه مختصری از صندوق­های سرمایه­گذاری مشترک در ایران بیان می­شود. به منظور بیان مناسبتری از رابطه­ ی مدیریت و عملکرد صندوق­های سرمایه­گذاری مشترک مدل­ های مرتبط تشریح می­ گردد.

تعریف صندوق ­های سرمایه ­گذاری مشترک

تعاریف ارائه شده برای صندوق­های سرمایه­گذاری مشترک در قوانین کشورهای مختلف و ادبیات مالی و سرمایه­گذاری تا حد زیادی به یکدیگر نزدیک و بعضاً مشترک است. دلیل این امر، برخورداری از ماهیت و فعالیت مشابه، علی­رغم وجود برخی تفاوت­ها در چارچوب و مقررات حاکم بر فعالیت و نحوه نظارت بر آن­هاست. قانون 1940 ایالات متحده، صندوق­های سرمایه­گذاری مشترک را نوعی از شرکت­های سرمایه­گذاری با ویژگی­ مخصوص به­ خود معرفی می­کند که حرفه اصلی آن سرمایه­گذاری، سرمایه­­گذاری مجدد، کمک به نگهداری یا معامله اوراق بهادار در چارچوب قوانین و مقررات مربوط است.

در قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران (ماده1 بند20) صندوق­های سرمایه­گذاری به شرح زیر تعریف شده‌اند: “نهاد مالی است که فعالیت اصلی آن سرمایه­گذاری در اوراق بهادار می­باشد و مالکان آن به نسبت سرمایه‌گذاری خود در سود و زیان صندوق شریک می­باشند”.

به ­نظر می­رسد این تعریف به اندازه کافی جامع نبوده و از ویژگی یک تعریف قانونی کامل برخوردار نیست. هم­چنین در ماده 1 بند 5 قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید(مصوب 1380) مجلس شورای اسلامی در تعریف صندوق­ سرمایه­ گذاری آمده است: صندوق سرمایه­گذاری، نهاد مالی است که منابع حاصل از انتشار گواهی سرمایه­گذاری را در موضوع فعالیت مصوب خود سرمایه­گذاری می­کند.

طبق بند الف همین ماده گواهی سرمایه­گذاری، اوراق بهادار متحدالشکل است که توسط صندوق سرمایه­گذاری مشترک منتشر و در ازای سرمایه­گذاری اشخاص در صندوق با درج مشخصات صندوق و سرمایه­گذار و مبلغ سرمایه­گذاری در آن­ ارائه می ­شود.

با توجه به تعاریف ارائه شده می­توان نتیجه گرفت «صندوق­های سرمایه­گذاری مشترک، واسطه­ های مالی هستند که به عموم مردم سهام می­فروشند و وجوه حاصله را در پرتفوی متنوعی از اوراق بهادار سرمایه­گذاری می­نمایند. هر واحد سرمایه­گذاری که در صندوق­های سرمایه­ گذاری فروخته می­شود، نماینده نسبت متناسبی از پرتفوی اوراق بهادار است که صندوق سرمایه­گذاری به وکالت از طرف سهامداران خود اداره می­نماید.

ترکیب دارایی­های صندوق مشترک به عنوان پرتفوی یا سبد صندوق شناخته می­شود و خریداران واحد های سرمایه‌‎گذاری صندوق­ها به نسبت سهم خود بخشی از مالکیت سبد اوراق بهادار را به ­دست می­آورند و هر واحد سرمایه­گذاری صندوق بیانگر نسبت مالکیت هر یک از سرمایه­ گذاران در دارایی­ های صندوق و درآمد ناشی از آن دارایی است

صندوق ­های سرمایه­ گذاری مشترک در ایران

ضرورت تشکیل و فعالیت صندوق سرمایه­ گذاری مشترک از مدت­ها قبل از سوی دست­اندرکاران اقتصادی و بازار سرمایه کشور، به صورت­ های مختلف عنوان گردیده و تلاش­هایی صورت گرفته است که نتیجه این اقدامات را به نوعی می­توان در دو مقطع زمانی قبل و بعد از تصویب قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران در آذر ماه 84 مورد توجه قرار داد؛

1. قبل از تصویب قانون بازار اوراق بهادار

با وجود تلاش­های صورت گرفته در این دوره، به دلیل فقدان بستر قانونی لازم، امکان تشکیل صندوق مشترک با شخصیت حقوقی مستقل فراهم نگردید و در نهایت به منظور پر نشدن خلأ موجود در بازار سرمایه و در اولین اقدام «آیین­نامه ارائه خدمات مشاوره و سبدگردانی اوراق بهادار» در سال 1383 و سپس دستورالعمل­های اجرایی مربوط و نیز «آیین­نامه تشکیل سبد سرمایه­گذاری مشاع» تدوین و تصویب گردید و بر اساس آن­، شرکت­های کارگزاری با اخذ مجوز از سازمان بورس، به تشکیل سبدهای اوراق بهادار در قالب­های مشاعی و اختصاصی مبادرت کردند.

2. بعد از تصویب قانون بازار اوراق بهادار

به دنبال تصویب قانون بازار اوراق بهادار و برطرف شدن نسبی موانع پیش رو، اقدامات لازم در خصوص انجام مطالعات تطبیقی بر روی قوانین تعدادی از کشورهای باسابقه در استفاده از صندوق­ها، از جمله کشورهای اسلامی، صورت گرفت و در نهایت دستورالعمل­های مورد نیاز، توسط سازمان بورس تدوین شد.